Maandelijks archief: september 2015

Sartre in de herkansing

Leestijd: 4 minuten

Sartre kwam naar Wageningen, dat was tenminste de bedoeling. Hij zou in de tas van Maarten van Buuren, hoogleraar Moderne Letterkunde in Utrecht, naar het zondagse filosofiecafé komen. Sartre, ik heb aardig wat van hem gelezen, vooral omdat hij de partner was van Simone de Beauvoir. Dertig jaar geleden las ik al haar romans, autobiografieën en essays. Ze vertelden me veel en ze raakten me diep. Veel dieper dan Sartre. Waarschijnlijk begreep ik hem niet erg goed.

Een herkansing voor Sartre dus, maar zondag bleek Maarten van Buuren niet in het café. Ook een eerdere keer – toen hij over Nietzsche kwam spreken of Heidegger – liep het mis. Nu stond de afspraak verkeerd in zijn agenda, maar hij kwam alsnog op maandagavond. Niet in het café, maar in een keuken in Bennekom.

“Sartre is een van mijn lievelingsfilosofen”, zei Van Buuren. Hij heeft een voorkeur voor literaire filosofen en literaire kwaliteiten had Sartre volop. Die etaleerde hij bijvoorbeeld in De Walging. “Misschien sprak me dat boek me wel zo aan omdat het gaat over iemand die diep in de put zit. Sartre noemt het woord ‘depressie’ echter niet.” Van Buuren heeft zelf beleefd wat het is om in een depressie te komen.

Hij kwam eruit, misschien kwam Sartre er wel uit door De Walging te schrijven, maar deze week kwam Joost Zwagerman er niet uit. Het is even een zijsprongetje, want de zelfdoding van die man die ik zeer bewonderde, vond ik heel pijnlijk. Zwagerman was de man die voorbeeldig kon bewonderen. Dat kon Sartre ook wel, denk ik. Hij schreef over Genet en Baudelaire bijvoorbeeld. Tot 1952 koos hij geen partij, zegt Van Buuren. “Hij wilde boven de partijen staan.” Maar daarna omarmt hij nogal kritiekloos het communisme van Stalin en later van Mao. “Niet zijn meest glorieuze periode”, vindt Van Buuren.

Zijn filosofisch denken is een ander verhaal. Het is vooral neergelegd in ‘L’être et le néant’. Het gaat over zijn en bewustzijn. En dat is waar Van Buuren begint: bewustzijn. “Je stelt je misschien voor dat het iets is wat in je hoofd zit, maar voor Sartre (en eerder voor Husserl die hem daarin voorging) is bewustzijn altijd bewustzijn van iets. Er zit beweging in, een beweging naar buiten toe. Intentionaliteit.”

Dan zet Sartre de volgende stap. “Niet alleen ‘kennen’ is intentioneel, zegt hij, maar ook ‘zijn’. We ‘zijn’ in de mate waarop we ons buiten onszelf werpen.” Dat is lastig en hier dreigt Van Buuren me kwijt te raken. Hij voert zichzelf op en zegt dat hij dat zelf doet in projecten. Want in projecten, en dat kun je breed zien, kun je je manifesteren. En zolang je projecten hebt – een boek schrijven, iets bouwen, een blog bijhouden – ben je.

“Dus als ik lui op de bank een leeg programma op RTL4 kijk, ben ik er niet” vraagt iemand. “Dat zou Sartre bevestigen”, denkt Van Buuren. “Je moet jezelf ontwerpen. Heidegger zegt ook zoiets: we zijn in het niets geworpen. Daar begint het. We zijn dan in de mate waarin we ruimte innemen. Als je ouder wordt, krakkemikkiger, valt je zijn ook langzaam weg. En in een depressie is het er helemaal niet meer.” Beangstigend, vindt hij, “maar van Sartre word ik juist optimistisch. Zijn manier om het leven zelf vorm te geven biedt je kansen.”
Dan kom je bij Sartre’s beroemde uitspraak dat existentie vooraf gaat aan essentie. Eerst is er ‘zijn’, je bent in het leven geworpen, maar dan moet je zelf keuzes maken, en daarin word je wie je bent.

Dat lijkt een cirkelredenering. ‘Er is niet zoiets als een essentie die je een vooropgesteld levensdoel of richtsnoer geeft’, lees ik in de inleiding. ‘Nee, pas door je verhouding tot de buitenwereld in het bewustzijn, existeer je en kun je iets van je essentie herkennen.’ Je essentie is dan het spoor dat je trekt door het leven, een spoor van vallen en opstaan, successen en falen. Dat hoort allemaal bij je. Simone de Beauvoir zei ook: je bent geen vrouw, maar je wordt vrouw. Dat geef je zelf vorm.
simone-free-to-use
En daarin heb je volledige vrijheid. Goed en fout heeft bij Sartre vooral te maken met dat je keuzes maakt (goed) of die juist ontloopt (fout). Het is het tegenovergestelde van authenticiteit, en het is onwaarachtig als je niet de vrijheid accepteert om het leven zelf vorm te geven. Je bent te kwader trouw als je je verschuilt achter verwachtingspatronen en de rollen die je geacht wordt te spelen omdat je bijvoorbeeld moeder bent, politieagent, journalist. De verstarrende werking van normen in de maatschappij. “Het gaat erom dat je niet wegkruipt in zo’n rol, dat je het laat stollen.”

Het is een mooie gedachte. Volledige vrijheid om het leven zelf vorm te geven, en dat wordt bijna ook een plicht om het leven zelf vorm te geven. Existeren doe je helemaal zelf. Van Buuren praat over een survivaltocht. Je wordt in het leven als op een survivaltocht ergens gedropt, zonder opdracht en zonder doel. Goed, een paar dingen zijn je gegeven, zoals het land waar je geboren bent, maar verder is er absolute vrijheid. Dat is misschien ook een opgave en een leegte. Die leegte proef je in het existentialisme, zoals de filosofische visie van Sartre en ook van Simone de Beauvoir heet. Ik voelde dat waarschijnlijk ook in de romans van De Beauvoir. Ik kan het nu benoemen als leegte, ‘een ontluisterend besef van het ontbreken van een vooraf gegeven essentie’.

Sartre staat daarin tegenover andere filosofen, bijvoorbeeld Foucault, die meer  gedetermineerdheid zien. De keuzes die je maakt, zijn volgens Foucault niet in volledige vrijheid tot stand gekomen. Vrijheid is een illusie, voerde hij en andere filosofen na Sartre aan.

Hoe dan ook, Sartre was een briljant denker, vindt Van Buuren. En ik neem me voor meer projecten te ondernemen en meer te ‘zijn’. Niet op een zolderkamertje, maar daarbuiten. Ik heb het gevoel dat je dan niet alleen jezelf vorm geeft en een plaats in de wereld inneemt, maar ook gelukkiger wordt. Ik denk dat ik zo misschien dichter bij mijn essentie kom.