Maandelijks archief: maart 2016

Licht op Spinoza

Leestijd: 4 minuten

Hoe zou Spinoza denken over de wereld van vandaag? Misschien zou hij wel vinden dat we tijden van verduistering beleven in plaats van verlichting. Ik ben deze maand helemaal in Spinoza. Boeken gelezen, met Spinozakenner Miriam van Reijen gesproken, hoorcolleges beluisterd, zijn Ethica opengeslagen en nagedacht over wat hij nu eigenlijk zei.

Vijf keer Spinoza

1. Benedictus

Benedictus, daar houd ik het op, niet Baruch. Natuurlijk, Spinoza’s vader was een sefardische jood, gevlucht uit Portugal. En hij was joods opgevoed, maar in 1656 werd hij, 24 jaar oud, uitgestoten uit de joodse gemeenschap. Hij gebruikte daarna zelf zijn Latijnse naam Benedictus. Over zijn leven staat weinig vast, zijn biografie is snel verteld. Maar de jaren van zijn leven (1632 tot 1677) waren hectisch. Rembrandt en Vermeer maakten hun schilderijen en na het einde van de oorlog met Spanje in 1648 ontstond er een tweestrijd tussen prins- en staatsgezinden. Moest Willem II het land besturen of moest Nederland een republiek worden? Het was de tijd dat in Nederland de VOC ontstond, een grote handelsorganisatie die grote rijkdommen uit de koloniën haalde, en in Den Haag werd een politieke moord gepleegd. Misschien wel de eerste van de geschiedenis. Het waren ook de beginjaren van de Verlichting. Spinoza deed het licht aan. Benedictus.

spinoza

2. Vrije wil is een illusie

Dat Spinoza het bestaan van de vrije wil ontkent, ligt voor veel mensen lastig. Maar de meeste neurowetenschappers herkennen het wel. Als je meer over de werking van de hersenen zou weten, kun je gedrag voorspellen, verwachten ze. Ze zijn het vaak ook wel eens met Spinoza dat je geen onderscheid moet maken tussen lichaam en geest. Alles is één. Dat alles dan een oorzaak heeft, zoals Spinoza stelde, willen veel mensen nog wel aannemen, maar dat dit betekent dat je keuzes helemaal niet zo vrij zijn, ligt moeilijk. Het lijkt of je mensen daarmee iets van hun vrijheid afneemt. Vrije wil en vrije keuze staan in onze geïndividualiseerde samenleving immers in groot aanzien. Niemand hoeft voor ons te kiezen, dat doen we zelf wel. Dat idee. Op school kiezen we wat we wanneer willen leren, we kiezen zelf op wie we verliefd worden en niemand heeft het recht om mijn leven te sturen. Maar je keuzes blijken achteraf helemaal niet zo verrassend, want je koos wat jij op het moment van ‘keuze’ goed of het beste vond. Jouw ideeën over ‘goed’ en ‘het beste’ komen niet zomaar uit de lucht vallen.

3. God zit in alles

Ik ben niet gelovig, maar het godsbeeld van Spinoza vind ik prachtig. Hij ontdeed God van alles wat we hem als mensen toegedacht hadden. God is oneindig, dat bleef zo bij Spinoza, maar hij is geen persoon op een zetel in de hemel die luistert naar jouw gebeden en dan ingrijpt. Dat kan helemaal niet, volgens Spinoza. Luisteren naar jouw gebed en ingrijpen in de loop der dingen zou betekenen dat God ingrijpt in de wetten van oorzaak en gevolg, de wetten van de natuur. Onzin. Net zoals wonderen onzinnig zijn. Je begrijpt niet wat er gebeurt omdat je de oorzaak niet kent. En goed en kwaad hebben niets met God te maken, maar alles met opvattingen van mensen. Het godsbeeld van Spinoza leidt verder tot bescheidenheid. Je bent als mens niet het centrum van het universum, degene waar het allemaal om draait en waar zelfs God naar zou luisteren, maar slechts een manifestatie van de oneindige natuur. De vraag of Spinoza nu atheïst was of niet, vind ik niet zo interessant. Ik denk dat ieder van de partijen in deze discussie hem graag in zijn of haar kamp wil trekken. Dat was vroeger wel anders. Omdat met name kerk en predikanten veronderstelden dat de ideeën van Spinoza tot afvalligheid zouden leiden, waren zijn boeken tweehonderd jaar lang verboden.

4. Beter leven

Er zit iets therapeutisch in Spinoza’s filosofie, iets van levenskunst. Voor Spinoza ging het uiteindelijk om gelukkig worden. Geluk is niet te vinden in roem of rijkdom, maar eerder in eenvoud. En in inzicht of kennis van hoe het werkt in de wereld. Spinoza begrijpen en navolgen betekent ook dat je negatieve emoties kunt plaatsen. Verdriet, woede, blijdschap, angst of afkeer. Die hebben allemaal net als alles in de wereld oorzaken. Als je begrijpt waar ze vandaan komen, hoef je niet zo te lijden onder de negatieve emoties (boosheid, jaloezie). Dat geeft rust. Je wordt ook een prettiger mens voor anderen en eigenlijk, verwacht Spinoza, wordt het dan gewoon beter in de wereld. De aanpak van Spinoza lijkt wel wat op de rationeel-emotieve therapie.

spinoza4

Beeld van Nicolas Dings in Amsterdam (foto: ton van den born)

5. Totale tolerantie

Vrijheid van denken en spreken was voor Spinoza zelf nog best lastig, want zijn ideeën waren controversieel. Maar wil je een stabiele staat, dan mag je niemand de mond snoeren, vond hij. Democratie is de best mogelijke garantie dat mensen elkaar niet gaan gebruiken. Spinoza maakte zich ernstige zorgen over de bedreiging voor de liberale geest van zijn tijd en over het te grote gezag van de predikanten. Zijn boek de Tractatus Theologico-Politicus, even tussendoor geschreven terwijl hij met zijn hoofdwerk de Ethica bezig was, is dan ook uit nood geboren. De boodschap was vooral dat je politiek en godsdienst moest scheiden en dat de Bijbel, die door mensen geschreven was, niet onfeilbaar was. Een staat moet gebaseerd zijn op rationele en seculiere principes. Leg dat maar eens naast het kalifaat.

Ter afsluiting

Spinoza zou zich misschien ook niet enorm verbazen als hij nu in de wereld zou rondlopen. Hij had een goed inzicht in de aard van de mens. Spinoza’s oplossing is een goede opvoeding. Dat is de weg die leidt tot een gelukkiger leven. Maar het gaat vaak fout omdat kinderen worden opgevoed met vooroordelen en onredelijke normen, ze worden bang gemaakt en er wordt voor hen nagedacht in plaats van dat gestimuleerd wordt dat ze zelf leren nadenken. Het licht gaat pas weer aan met een goede opvoeding, goede boeken en goed onderwijs.

‘Geen koude oorlog maar een hete vrede’

Leestijd: 5 minuten

Mijn favoriete krant in Spanje is El País. Het Land. Zo heten kranten: het volk, de stad of zelfs, de wereld. Niet zozeer omdat El Mundo, Die Welt en Le Monde wereldwijd gelezen willen worden, neem ik aan, maar omdat ze over de hele wereld schrijven. Dat doet El País ook, niet alleen over het land schrijven, maar over de hele wereld. De krant veranderde in 2007 de ondertitel van ‘Diario independiente de la mañana‘ (onafhankelijk ochtendblad) naar ‘El periódico global en español‘ (wereldkrant in het Spaans).

El País bestaat 4 mei veertig jaar. Het eerste nummer verscheen een maand of vijf na de dood van dictator Franco. Spanje was net begonnen aan een democratische transitie en singer-songwriter Aute zong over de nieuwe tijd, Al Alba (de dageraad). Ongeveer iedere Spanjaard kon dat meezingen. Het was een tijd van hoop.

pais1

De binnenlandse politiek was het belangrijkste thema en is dat nog steeds. Zelfs bij de terroristische aanslagen op forensentreinen in Madrid (op 11 maart was dat twaalf jaar geleden) ging het vooral over de politiek.

Nog geen regering

El País is het dikst op zondag. Ook deze zondag, 13 maart. Veel ruimte is er vandaag voor een eigen onderzoek van de krant. Sinds de verkiezingen op 20 december 2015 zit Spanje zonder regering. Bij die verkiezing werd weliswaar de conservatief-rechtse Partido Popular (PP) van premier Rajoy de grootste, maar zonder de meerderheid van daarvoor. Naast de socialistische PSOE, jarenlang ongeveer de enige oppositiepartij, zijn er twee nieuwe partijen gekomen waar rekening mee moet worden gehouden. Geen splinters, want ze hebben ieder een aanhang van 15 tot 20 procent van de kiezers. Dat zijn het neoliberale Ciudadanos (burgers), ongeveer tussen D66 en VVD, en de links-populistische Podemos (te vertalen als: yes, we can). Podemos is opgericht in januari 2014 vanuit de Spaanse versie van de Occupy-beweging uit 2011 (los indignados).

De voorman van die partij, Pablo Iglesias – bekend van zijn paardenstaart –, maakt zich niet populair met zijn opstelling in de onderhandelingen. Niet erg constructief, vinden veel Spanjaarden. Ze hebben behalve over zijn opstelling ook ongeveer allemaal wel een mening over de paardenstaart. Iglesias vindt het de schuld van Pedro Sanchez, leider van de PSOE, dat er geen links pact is gekomen. Een groot geschilpunt is echter hun visie op de onafhankelijkheid van Catalonië.

iglesias

In een populariteitspoll van de krant blijkt dat er kleine verschuivingen zouden zijn als er nu verkiezingen zouden zijn. Het verlies van Podemos zou naar Ciudadanos gaan. De meeste mensen zien en samenwerking van PSOE en Ciudadanos wel zitten, maar die twee partijen hebben geen meerderheid in het parlement. Dat geldt voor ongeveer elke combinatie van twee partijen. Als ze er voor begin mei niet uitkomen, schrijft Spanje nieuwe verkiezingen uit.

“Een nieuwe verkiezingsstrijd helpt niet”, schrijft El País in het hoofdredactioneel commentaar. “Dat veroorzaakt alleen maar verdere polarisatie.” De krant constateert wel dat ‘hoewel het lastig is voor de formatie van een regering’ kiezers niet terug willen naar een situatie met twee grote partijen, alleen PSOE en PP bijvoorbeeld.

Van de vier politieke leiders is Rajoy – el presidente en funciones (de man in functie totdat er een nieuwe regering is en een nieuwe premier) – het minst populair. De manier waarop hij de corruptieschandalen in zijn partij van zich af laat glijden, valt niet goed. Het verbaast me dat de PP niet verder is gezakt. Veel Spanjaarden denken waarschijnlijk: ‘och, wat is het alternatief? Het zijn toch allemaal corrupte zakkenvullers.’

Buitenland

Latijns-Amerika ligt in alle opzichten dichtbij Spanje, de gemeenschappelijke taal zal een grote rol spelen. Op de voorpagina staat een ankeiler voor een interview met de Colombiaanse premier, Juan Manuel Santos, over het vredesakkoord met terroristenorganisatie Farc dat 23 maart wordt getekend. “Er is geen perfect akkoord”, erkent hij, maar “dit is een acceptabele balans. Ik ben ervan overtuigd dat Farc vrede wil.” Het betekent het einde van vijftig jaar gewapend conflict.

Verder natuurlijk nieuws over de samenwerking van Turkije met de Europese Unie – opmerkelijk is dat de Spaanse politiek eensgezind het vluchtelingenthema buiten de partijpolitiek en formatiepogingen lijkt te houden. Plus een stuk over de verkiezingen op die zondag in Duitsland. Wat het resultaat ook wordt, schrijft de krant, het wordt een soort referendum over Merkels vluchtelingenbeleid. Ik heb grote bewondering voor haar moedige standpunt, maar een dag later blijkt dat veel Duitse kiezers daar hun twijfels over hebben.

Ian Bremmer, voorzitter en oprichter van de Eurasia Group die in New York onderzoek doet naar wereldpolitieke risicofactoren, schrijft dat we niet in een nieuwe koude oorlog zitten, zoals Dmitri Medvedev, premier in Rusland zou hebben gezegd, maar in ‘een hete vrede’. Dat – die hete vrede – is misschien wel het mooiste citaat in de krant van deze dag. “De situatie is nu totaal anders dan in 1962”, denkt hij. Bijvoorbeeld omdat de VS en Europa lang niet zo eendrachtig zijn en China niet geïnteresseerd is in een nauwe relatie tussen Peking en Moskou.

Wat remt hen?

Verder naar achteren lees ik een verhaal over de onzekere toekomst voor acteurs en actrices na het winnen van een Oscar. “Waar zijn Roberto Benigni, Halle Berry en Renée Zellweger gebleven?” Hun carrière verliep bergafwaarts nadat ze waren gelauwerd. En in dat deel van de krant staat ook een artikel over vijf schilderijen van Francis Bacon die uit een woonhuis in Madrid zijn gestolen, geschatte waarde: 30 miljoen euro. De Ierse schilder overleed in 1992 in Madrid. De roof was in juni 2015, maar er is nog steeds geen enkel spoor.

Halle Berry makes an emotional acceptance speech after receiving the Best Actress for her role in "monster's Ball," during the 74th Annual Academy Awards, Sunday March 24, 2002.

Deze blog wordt misschien wel lang, maar de krant is ook zo dik. Ik bedacht, als iemand me ervoor wil betalen, dan lees ik de krant wekelijks, of dagelijks als het moet, en haal ik eruit wat je zou kunnen interesseren. Ja, dit is een open sollicitatie in het wilde weg, why not? Belangstelling? Zoek dan contact, reageer, bel, mail, spreek me aan op straat. Mag in Spaans of Nederlands. In het Brabants eventueel.

Goed, nog één stuk wil ik noemen uit de krant zelf. Uit de economiebijlage. Want het artikel over het glazen plafond – ¿Qué frena a las mujeres? – heb ik uitgeknipt. Een antwoord wordt in het stuk wel geformuleerd op de vraag wat vrouwen tegenhoudt. Het zijn volgens El País enerzijds allerlei stereotypen en vooroordelen over vrouwen aan de top, en anderszijds de situatie dat de werkende vrouw naast dat werk drie keer zoveel tijd aan het huishouden besteedt dan de werkende man. Open deuren misschien, maar het moet af en toe gezegd en geschreven. Veel van de lezers van de krant zullen het artikel in waarschijnlijk het minstgelezen deel van de krant overigens niet eens zien.

Tsjernobyl

Die lezers van El País, dat zijn er dagelijks bijna twee miljoen. Elke dag krijgen ze met de krant supplementen over thema’s zoals mode, cultuur of reizen. Babelia zit op zaterdag in de krant. Dat zijn zeker twintig pagina’s over schrijvers, boeken, muziek en voorstellingen. En op zondag is er de kleurenbijlage, leesstof voor de hele verdere week en soms nog meer. Kleurenbijlage inderdaad, want de rest van de krant is helemaal zwart-wit en grijs.

Tsjernobyl staat op de voorkant van die bijlage, dat heb ik al gezien. Want het is in april dertig jaar geleden dat hier de kernreactor ontplofte. Drie jaar geleden was ik in Kiev (hier foto’s), in het museum over Tsjernobyl, en ik las later het boek van Nobelprijswinnares Svetlana Aleksevitsj met getuigenissen van mensen over de ramp. Beide, museum en boek, maakten veel indruk. Dat er iets onherstelbaars is gebeurd op honderd kilometer ten noordwesten van Kiev, is over 100.000 jaar nog te merken. Er zijn pas dertig jaar verstreken.