Categorie archieven: muziek

De vrouw met de kraai

Leestijd: 5 minuten

Bijna op het eind van de expositie Goth – Designing Darkness in Den Bosch sta ik voor een grote zwart-witfoto van een jonge vrouw met een kraai. Ze aait het beest en omhelst het. Kraaien, zoals doodgravers ook genoemd worden, hebben geen beste naam: boodschappers uit de andere wereld. Het is alsof de vrouw op de foto die boodschapper begrijpt en innig met de dodenwereld in verbinding staat. Haar witte huid en zwarte cape versterken dat nog. Een intrigerende foto; wie is die mysterieuze vrouw?

Het is een beeld van een stomme film uit 1918, zo blijkt. De jonge vrouw is een actrice, Theda Bara. En de film heet ‘The she-devil’, het verhaal van een vrouw zonder geweten. Theda speelt Lolette die verliefd wordt op Maurice, een reizende artiest. Maar die is niet erg geïnteresseerd en gaat weg. Lolette wijst andere mannen in haar Spaanse dorp af, gaat ervandoor met gestolen juwelen en reist Maurice achterna. Naar Parijs. Als die haar meeneemt naar een optreden met Spaanse dansers, springt ze het toneel op en danst iedereen in de schaduw. Maar de man die ze heeft bestolen van de juwelen, zit ook in de zaal. Nog wat verwikkelingen en dan uiteindelijk bindt ze die man aan een stoel en bevrijdt Maurice. Ze vluchten samen weg.

Of de (verloren gegane) film nu zo goed het gothic-gevoel verklankt, weet ik niet. De duistere en mysterieuze foto van Theda Bara doet dat zeker wel.

Bara werd geboren in 1885 in Ohio, van een Poolse vader en een Zwitserse moeder. Ze stierf bijna zeventig jaar later in Los Angeles. Ze speelde vaker een femme fatale, bijvoorbeeld Cleopatra. In totaal acteerde ze in zo’n veertig films.

Ze kreeg de bijnaam de vamp vanwege een rol als vampier. Publiciteitsmedewerkers maakten van haar bewust een mysterieuze vrouw, iemand die in Egypte geboren zou zijn en van wie de naam een anagram was van ‘arab death’. Een uitspraak van haar, uitvergroot op de expo luidt: ‘The vampire that I play is the vengeance of my sex upon its exploiters. You see, I have the face of a vampire, perhaps, but the heart of a feministe.’ Deze vrouw, haar beeld, inspireerde ook de goth-subcultuur die jaren later zou ontstaan.

Keerzijde

De expositie over goth en gothic is veel meer dan Theda Bara. Niet alleen film, maar ook mystiek, tovenarij, foto’s, grafkunst, kleding en architectuur. De tentoonstelling gaat op zoek naar de bronnen van de subcultuur die in de jaren 80 opkwam.

Ik houd zelf eerder van muziek met een neerslachtige stemming dan van vrolijke majeurakkoorden, ik werd geraakt door de dramatische film over Ian Curtis van Joy Division en ik denk ook aan Buffy, niet te zien hier, en aan mezelf als fee op een verkleedfeest met spinnenwebben. Aan Frankenstein van Mary Shelley. Ik zie de mooie mistige landschappen, toverachtige Odilon Redons en prachtige jurken en korsetten, steeds koolzwart en bloedrood. De schilderijen van Casper David Friedrich en William Turner. Ik proef de duistere sfeer die hier hangt. Nee, ik ben niet goth, met donkere make-up, extreme kleding en symboliek, maar de sfeer en het gevoel spreken me wel aan. Een soort van herkenning.

goth feeling

Het is dan niet alleen de subcultuur die in de jaren tachtig uit de punk of new wave voortkwam. Niet die groezelige muziek, vaak harde metal, waar ik eerlijk gezegd ook niet echt naar kan luisteren. Goth gaat, zo zie ik op de expo, terug naar de gothic novel uit de 18e eeuw, William Blake en the graveyard poets, de gotische bouwstijl in de late middeleeuwen en wellicht nog verder, naar de Goten die vanaf 250 na Christus het Romeinse Rijk binnenvielen.

Gothic is de duistere en melancholieke kant van het leven, de aandacht voor de keerzijde, zwarte romantiek de telkens terugkeert in een andere vorm als reactie op de zakelijke lelijkheid van het leven. Escapisme misschien, maar ook een blik op de verborgen binnenkant van mensen, dat wat ze echt zijn. Authenticiteit is een kernwoord, niet voor niets. Hoewel het misschien meer een gevoel is over wat authentiek is, dan wat daadwerkelijk echt is. Dat bepaal je zelf. En identiteit, want goths zijn volop bezig met hun expressie.

Maar het is meer dan uiterlijk, meer dan zwarte kleding, donkere make-up en een vampy uitstaling, schrijft Zoie Campbell, theblackmetalbarbie op Instagram. Zij had als kind al meer met horrorfilms dan lieflijke kinderfilms, zag liever zwart-witfoto’s dan full colour en ze had een passie voor kunst. “Ik zag mezelf als een gothische fee”, schrijft ze. Het is voor haar vooral een gevoel. Dat gevoel is niet zomaar een voorbijgaande fase in haar leven, maar een deel van haar karakter en levensvisie. Zoals een gothic-meme zegt:  ‘I don’t live in darkness; darkness lives in me’.

Verdieping

Ik associeer goth eerder met de stad; donkere steegjes, krochten en bruggen. Maar er is net zo goed een fascinatie met ruige natuur, donkere bossen en gevoelens van eenzaamheid en verlangen. Een passie voor ruïnes en kastelen en een tijd ver voor die van de opkomende industrie en sociale verandering. Het is niet de echte geschiedenis die dan wordt omarmd, maar het gefantaseerde beeld ervan. Het verhaal dat goths zich vormen over het verleden dat romantisch en ridderlijk zou zijn.

Er zijn allerlei beelden en stereotypen die passen in dit decor. Vleermuizen, vampiers, demonen, heksen, feeën en ook personages die aan seksistische of racistische stereotypen doen denken. Zoals de gevaarlijke femme fatale of hysterische heks die mannen in het verderf stort. Het onschuldige meisje dat slachtoffer wordt van een mannelijke monster. En de aangedikte witheid van het gothic gezicht. Daar is vast meer over te zeggen, en er zijn vooral vraagtekens bij te zetten.

Agnes Jasper, die voor haar studie Culturele Antropologie aan de UvA een scriptie over de gothic scene schreef, stelt dat het ook maar beelden zijn waarmee wordt gespeeld. En verder dat het in de scene uiteindelijk de vrouw is die de macht heeft en heerst, femme fatale of misschien ook niet.

Maar denk ook nog even aan die uitspraak van Theda Bara. “Believe me”, zei ze in 1915, “for every woman vampire there are ten men of the same type. Men who take everything from women – love, devotion, beauty, youth and give nothing in return!” Daarom neemt ze als de vampier die ze speelt, wraak.

Ik lees op de website van het Design Museum, waarin ze verdieping aan de Goth-expo willen geven, dat ‘het subversieve karakter van goth ook de mogelijkheid (biedt) om (die) stereotypen op een nieuwe, positieve manier te interpreteren.” Dat goth ook experimenteert met gender en seksualiteit en zoekt naar nieuwe betekenisgeving.  

Duisternis

Ach, wat is goth en wat niet? Is Nick Cave ook goth? Het maakt niet zoveel uit, want wat er te zien is op de expositie in Den Bosch roept het gevoel wel op. De opgezette bok, de naakte Lilith, de bogen van de Sint-Jan, de grafversieringen en lettertypes, roodfluweel en danse macabre. Ik voel het wel. Ook dankzij de duisternis en de nachtelijke sfeer.  

Nog even terug naar die authenticiteit waarop goths zich beroepen. Het lijkt deels ook een strategie om echte goths van onechte te onderscheiden. Bescherming tegen subculturele appropriatie.

Stationspiano

Leestijd: < 1 minuut

Of je ze de trap afduwt al in de val
De zieken zuurstof zoekend zucht in bed
En je die nog eens in de regen zet
Wil je genade en brood, doe niet zo mal

Muziek en dans, nee, honger ga je lijden
Naar huid, naar klanken, naar troost, naar sfeer
Al maanden is de straat zo vrolijk niet meer
Met mime, viool, kunst die pleinen mijden

De pijn van piano die in de hal wil staan
Speelt voor Elise, voor reizigers en zuurkezen overal
Clair de lune, de serenade aan de maan

De wals voor Amelie, een brick in the wall
Een huil of lach als mensen naar de treinen gaan
Toch nee, die toetsen rel je niet uit de hal

Hildegard in Bingen

Leestijd: 5 minuten

Deze zomer ontmoette ik Hildegard von Bingen. In Bingen, tussenstop tijdens de wandeling van Koblenz naar Wiesbaden (hier een fotoreportage). Ik had haar hemelse muziek wel gehoord, heel meditatief, en ik kende haar naam, maar wie is deze vrouw? Hoe was haar leven in de twaalfde eeuw? Wat maakte haar zo bijzonder? En waarom fascineert ze me?

Het intrigeert me sowieso dat ze een vrouwelijke componist is. In de muziekgeschiedenis, de hele officiële geschiedenis, is altijd weinig plaats voor vrouwen geweest (lees: ‘Zij in de geschiedenis’, essays van Alies Pegtel waarin ze vrouwen hun historische plek teruggeeft. Sappho, Christine de Pizan, Camille Claudel, Aletta Jacobs.

Hildegard is een uitzondering. Kijk je naar de grote componisten uit de geschiedenis, dan zijn dat bijna allemaal mannen. Zij was de eerste componist ooit van wie we de naam weten. En dan ook nog een vrouw.

Disibodenberg

Wie was Hildegard von Bingen? Ze was een Benedictijner non, leefde van 1098 tot 1179. Ze ging in 1112 het klooster in, veertien jaar oud, om te leven volgens de regels van Sint-Benedictus (480 – 547). Heel kort: ora et labora, dat wil zeggen: bid en werk. Dat was in Disibodenberg, ongeveer dertig kilometer zuidwestelijk van Bingen.

Disibodenberg bestond toen pas een paar jaar, en telde nog niet al te veel bewoners. Het was een tijd dat er veel kloosters kwamen. De eerste kloosters ontstonden eeuwen eerder, in de derde of vierde eeuw in Egypte en Syrië. Vanaf de zesde eeuw werden overal in Europa duizenden kloosters gesticht. De tijd van Hildegard was het hoogtepunt van de abdijen. Het werden plekken die bijdroegen aan de verspreiding van het geloof en zich vaak ontwikkelden tot de religieuze en culturele centra. Hier waren de boeken uit de klassieke oudheid en van de kerkvaders te vinden. Hier was kennis, wetenschap, filosofie.

Hildegard verdiepte zich ook in al die terreinen: flora, kruiden, geneeskunde, seksualiteit, poëzie, astronomie. Maar na haar tijd, misschien ook vanwege het grootgrondbezit van de abdijen en hun verbondenheid aan de adel, ging het achteruit met de kloosters. Minder gezag, incapabele leiding, andere plekken waar bijvoorbeeld die wetenschap een plek kreeg. Disibodenberg is al eeuwenlang niet meer dan een ruïne.   

Opmerkelijk dat vele kloosters nu met biermerken worden geassocieerd: Trappist, Westmalle, Affligem. Dan denk je toch dat de bierbrouwerij op z’n minst heeft bijgedragen aan hun voortbestaan.

Of wijn. De Benedictinessen in het klooster dat er nu is – de abdij Sint-Hildegard is rond 1904 neergezet aan de overkant van de Rijn, bij Rüdesheim – hebben behalve van een kloosterwinkel, kunstateliers en gasten die in het klooster verblijven (volgens Wikipedia), inkomsten uit wijnbouw. De Rheinsteig, de route die ik liep, kwam er langs. Ik zag de druiven en ik ben er in de tuin, de winkel en de kloosterkerk geweest.

Seksualiteit

Het boek van de filosoof Michel Foucault: ‘Bekentenissen van het Vlees’ – een postume uitgave van deel 4 van de Geschiedenis van de Seksualiteit – gaat over de vroegchristelijke tijd. Kerkvaders zoals Augustinus en Chrysostomus dachten in die tijd over het belang van kuisheid en maagdelijkheid, seks en wellust, over penitentie, zelfonderzoek en de relatie tot God. Ik ben er nu in bezig. Foucault baseert zich op bronnen tot ongeveer de vierde of vijfde eeuw na Christus. Hij beschrijft hoe veel waarden en regels in het vroege christendom zijn overgenomen van de tijden daarvoor. Er is toen door die ‘vaders’ met hun ideeën over de rol van de vrouw ook een hernieuwde basis voor het patriarchaat gelegd.

Hildegard von Bingen zal een deel van de morele regels die Foucault beschrijft, bijvoorbeeld dat maagdelijkheid en onthouding je dichter bij God brengen, omarmd hebben. Foucault beschrijft de voordelen en de gradaties van maagdelijkheid. ‘Zolang u kuis en maagdelijk blijft, bent u gelijk aan de engelen Gods’, citeert hij Cyprianus, bisschop van Carthago in de derde eeuw. Dat was voor Hildegard ongetwijfeld het doel: dichterbij God te komen door de hoogste gradatie van maagdelijkheid en dienstbaarheid aan wereld en geloof.

Opmerkelijk misschien dat ze ook over seksualiteit schreef, want hoeveel ervaring had ze daar dan mee? Maar dat deden de kerkvaders eeuwen eerder ook. Ze braken zich het hoofd over Adam en Eva, de zondeval, wat God met het huwelijk voor ogen had en wat er geoorloofd is in de echtelijke bed en daarbuiten.

Omdat Hildegard als abdis toegang had tot de werken van die kerkvaders, omdat die morele kwesties natuurlijk nog steeds leefden en omdat er van geestelijken ook advies en sturing werd verwacht over allerlei zonden en straffen, zal ze daarover met anderen van gedachten hebben gewisseld of ze heeft hen raad gegeven. Wanneer past waakzaamheid, strengheid of barmhartigheid?

Hartsvriendin

Ze werd in haar tijd vooral bekend vanwege haar visies. Ze zag dingen. Ze benadrukte dat haar visies van God kwamen, zoals al haar inzichten. Die gingen over hoe mensen zich moesten gedragen en hoe de kerk zich moest ontwikkelen. Ze correspondeerde erover met geestelijke en wereldlijke leiders, met paus Eugenius III, met abt Bernard van Clairvaux in Frankrijk, met andere pausen en bisschoppen, maar ook met moeders van medezusters die advies vroegen. En er werd naar haar geluisterd. Meestal.

Nee, niet altijd, want ze heeft ook veel strijd moeten leveren voor haar eigen ruimte, haar eigen rechten. Daarom zien feministen in haar vaak een voorbeeld. Ze streed bijvoorbeeld om ondanks tegenwerking een nieuw klooster te stichten, een revolutionair iemand op heilige grond te begraven, haar muziek (waarin haar visies verklankt werden) uit te kunnen voeren na een strafedict en om een innig geliefde medezuster niet over te laten plaatsen.

Die geliefde medezuster was de non Richardis, jarenlang Hildegards secretaresse en hartsvriendin. Maar de bisschop van Bremen wilde dat Richardis abdis werd van een klooster in Bassum. ‘Ik word door verdriet overmand, een verdriet dat het grote vertrouwen en de troost doodt die ik bij mensen vond’ schreef Hildegard. O, wee mij, vervolgde ze. ‘Waarom heb je mij als een wees alleen gelaten? Ik heb de voortreffelijkheid van je manier van leven bemind, en je wijsheid en je kuisheid, je ziel en je hele wezen, zozeer zelfs dat velen zeiden: wat doe je?’

Helaas stierf Richardis kort na de overplaatsing. Volgens een brief van de bisschop wilde ze terug naar Rupertsberg (het klooster dat Hildegard toen net opgericht had). Omdat ze daar ‘uit heel haar hart en in tranen’ naar had verlangd.

Muziek

Kerken en kloosters, prachtige gebouwen, maar met het geloof waarvoor ze staan, heb ik niet veel. Ik had er wel graag een uitvoering van Hildegards muziek mee willen maken. Ze liet als abdis de nonnen in mooie gewaden haar muziek volgens haar aanwijzingen uitvoeren. Ze introduceerde kronen voor de nonnen. En de gezangen, waarvan in de teksten haar visies terugkwamen, werden uitgevoerd in collationes. Dat waren bijeenkomsten waar ook lezingen en overdenkingen op het programma stonden.

Die uitvoeringen moeten haar trots, haar passie, haar geluk zijn geweest. Des te droeviger dat er een paar jaar voor haar dood een edict kwam (vanwege het conflict over de begrafenisplek van die controversiële persoon). Haar muziek mocht niet uitgevoerd worden. Het kostte veel moeite om dat ongedaan te krijgen.

Haar muziek dus, heel bijzonder. Het doet gregoriaans aan, maar onderscheidt zich er blijkbaar ook van en gaat weer een stapje verder. In die tijd was net de muzieknotatie ontstaan. Luister bijvoorbeeld hier naar Hildegards muziek of naar Sofia Goebaidulina die dit heeft geschreven: Aus den Visionen der Hildegard von Bingen.

Met Hannigan in de hemel

Leestijd: 2 minutenIntens, intensief en, zo lijkt het, intuïtief. Blote voeten, handen voor haar mond, zuchtend, roepend, zingend. Zo staat Barbara Hannigan in het grote auditorium van het Calouste Gulbenkian. In Lissabon. Ze brengt een modern-klassieke compositie van avant-gardist en saxofonist John Zorn.

Het stuk heet Jumalattaret. Proef dat woord, Jumalattaret! Zet de klemtoon vooraan. Jú. Júmalattaret. Fins, schijnt het. Godinnen, betekent het. Zorn liet zich inspireren door de Kalevala, een verzameling eeuwenoude verhalen die in 1835 zijn opgetekend. Ik associeer het met het koude noorden. Hoog, zoals de stem van Hannigan. IJl, zoals de begeleiding van de piano. Complex, zoals de compositie. Intrigerend, zoals de hele voordracht. En onbereikbaar ver, want weg zodra de klanken zijn weggestorven.

John Zorn zit in de zaal, Barbara Hannigan staat op het podium en Stephen Gosling zit achter de piano. Achthonderd mensen zijn muisstil. Ze zijn gegrepen. Gepakt. Opgeslokt. Ze zijn in het moment, in een prachtig moment. Het is een schitterend geluk. Achthonderd mensen voelen zich opgetild, als mijn gevoel te extrapoleren valt. Dan zijn ze net zo gebiologeerd, geborgen, gezegend, gelukkig. Verzaligd als dat een woord is. Verzield. Gehannigand. Gezornd. In aanbidding van de godinnen.

Stel je voor, je bent in Lissabon, en hoort dat je gratis naar een concert kunt. Een première van een sopraan die je bewondert. Oké, je moet Lissabon met een dag verlengen, je moet een kaartje bemachtigen en je bent weer buiten voor je binnen bent, want het concert duurt nog geen half uur. Je staat langer in de rij voor een kaartje dan dat je straks in de zaal zit.

Maar wat zou het? Voor de fameuze Belém-gebakjes, drie happen, is de wachttijd twee uur. Voor een blik in Lello’s, de beroemde boekenwinkel van Porto, maximaal een kwartier, sta je drie uur in de rij. Wil je naar het openbare openluchtoptreden van het Nationaal Ballet van Portugal, zorg dan dat je lang tevoren een stoel vindt. En blijf zitten.

Júmalattaret. Julia, Judith, Juliette, dat zouden godinnennamen kunnen zijn. Het stuk is als een boek vol emotie. Verdriet ligt in Hannigans zucht en vreugde in haar zang. Vrees en verlangen vechten met elkaar. Adoratie en aanbidding. Ze voelt met haar voeten, met haar hele lichaam en ze brengt dat gevoel naar de zaal. Godinnelijk! Ik voel me gelukkig. Zolang het concert duurt en nog lang daarna, voel ik me gelukkig.

‘When life gives you lemons’

Leestijd: 6 minuten‘De halve nacht heb ik video’s van Beyoncé gekeken’, bekent Antony, die zich nu Anohni noemt. Antony treedt juni 2009 op in Carré, Amsterdam. Met de Johnsons en met het Metropole Orkest brengt hij Beyoncé’s Crazy in love. Op zijn onnavolgbare manier klinkt het intiem en direct, een hoogtepunt in het concert die avond.

Is er een lijntje tussen Antony’s transteksten, het verlangen dat hij bezong vrouw te worden, de supervrouw die Beyoncé is, de tekst van Antony in For today I am a boy en Beyoncé’s If I were a Boy, een nummer op haar cd: I am … Sasha Fierce? Kan, of ik kan het leggen, maar het doet er niet toe. Want nu beluister ik Lemonade, haar nieuwste cd. De boodschap die ze daar wil geven, is totaal anders. ‘When life gives you lemons, make lemonade’. Het gaat over de bittere positie van afroamerikaanse vrouwen in de VS. ‘White people, this is not for you’. Niet direct in elk geval.

lemons

Beyoncé Giselle Knowles-Carter (tot vandaag met slechts 9 tweets 14 en een half miljoen volgers op Twitter) werd 4 september 1981 geboren in Houston, Texas. In 2008 trouwde ze met Jay Z en haar dochter, Blue Ivy, werd 7 januari 2012 geboren. Eind jaren 90 was ze de lead-singer in Destiny’s Child en met Dangerously in Love (2003) begon ze solo. Lemonade is haar zesde album. Niet aangekondigd, maar plotseling op de markt gezet. Bij verrassing. Een van de songs, Formation, een politiek statement over discriminerend politieoptreden tegen zwarte mensen, had al wel opzien gebaard tijdens de Super Bowl in februari.

Ze is niet alleen bevriend met de Obama’s, ze spreekt zich regelmatig politiek uit. Ze ondersteunt bijvoorbeeld het homohuwelijk. En in Vogue (april 2013) verklaarde ze zichzelf feminist. ‘A modern-day feminist’. Later kwam Flawless, waarin een tekst is opgenomen van de Nigeriaanse schrijfster Chimamanda Ngozi Adichie: We should all be feminists. Lemonade is echter misschien wel het meest politieke van alles wat ze totnogtoe heeft gedaan.

be crazy in love

Niemand heeft zo’n stem en beweegt zoals zij doet, zei filmmaker Baz Luhrmann ooit. Ik citeer dit van Wikipedia. Maar zonder het voorbeeld van Michael Jackson was ze geen artiest geworden, denkt ze. En Madonna inspireerde haar de controle over haar eigen carrière te nemen. Volgens Wikipedia (nog steeds) zou ze haar alter ego Sasha Fierce hebben gecreëerd omdat ze wordt gezien als sexy, verleidelijk en provocerend zodra ze op het toneel stond. Sasha Fierce moest die podiumpersoonlijkheid apart zetten van haarzelf. Ook daarin volgde ze het voorbeeld van Madonna, die bijvoorbeeld Dita presenteerde, de Material Girl en Veronica Electronica. Beyoncé is altijd Queen Bee. En haar fans, die zijn met z’n allen de Bey Hive, een verbastering van beehive: bijenkorf.

Joost Zwagerman had haar vast een collega van God genoemd. Hij schreef ooit een boek onder die naam (Collega’s van God) met portretten van mensen die hij bewonderde. Madonna en Prince bijvoorbeeld. Wat zou hij, die man die zo hartstochtelijk kon bewonderen, over Bey hebben geschreven? Zou hij haar naast Madonna in de eregalerij hebben opgenomen? Elke tijd heeft natuurlijk zijn idolen. Sommigen worden legendarisch en anderen raken vergeten. Amy Winehouse, Maria Callas, Kurt Cobain, Billie Holiday, David Bowie.

Een jaar of acht geleden onderzocht een PhD-student de relatie tussen je idool en je iq. Je bent blijkbaar intelligenter als je fan bent van Beethoven dan van Beyoncé. Of, dat is dan de volgende stap, je hebt waarschijnlijk een intelligenter imago als je je fan van Beethoven verklaart dan van Beyoncé. Een twijfelachtig onderzoek, lijkt me. En los daarvan, Beyoncé is niet meer de brave girlie van acht jaar terug. Geen spice girl meer, maar een super woman. Powervrouwen, of vrouwen die zich zo noemen, nemen een voorbeeld aan haar. Aan haar businesshouding, innovatievermogen, authenticiteit, teamwerk, inzet en de wijze waarop ze haar publieke imago controleert. Haar superbrave imago van vroeger ligt nu ook wat genuanceerder. Ze wil zichzelf zijn, concludeerde het blad Linda toen ze eind 2013 haar vijfde cd uitbracht (getiteld Beyoncé).

Moet ik me verantwoorden? Het is blijkbaar best bijzonder als ik naast Sjostakovitsj en Satie, Björk en Bach, Beyoncé noem. Waar val je dan op, vragen mensen zich af. Haar borsten, haar billen, haar ballads? Ze is meer dan dat, in mijn ogen. Bij haar past het allemaal. De vrouw, de persoonlijkheid, het imago, onafhankelijk denker, het vleugje mysterie, maatschappelijke betrokkenheid en politieke denkbeelden, haar inzet, de teksten, de kunst en uiteindelijk ook de muziek. Get it?

bey in elle

Veel interviews geeft ze niet, las ik in Elle (mei-editie) en Vrij Nederland (11 mei). Ze spreekt door haar werk, met haar werk. Aanleiding voor teksten in beide bladen is natuurlijk Lemonade, sinds 23 april beluisterbaar. Zoals Madonna met Express yourself, Human nature en In Bed with Madonna de homo’s steunde, komt Beyoncé op voor de afroamerikaanse vrouw. Die vergelijking met Madonna komt niet uit die bladen, maar het is mijn nogal voor de hand liggende observatie.

De afroamerikaanse vrouw: ‘the most disrespected woman, the most unprotected person, the most neglected’. Op Lemonade staan veel subtiele verwijzingen, zegt VN-redacteur Clara van de Wiel, die deze vrouwen ongetwijfeld begrijpen, maar haar (en mij helemaal) ontgaan. Ik probeer het me voor te stellen: het lijkt me wat Beyoncé doet zo belangrijk voor het zelfbeeld van die afroamerikaanse vrouw. Voor empowerment.

“Vrouwen moeten de tijd nemen om te focussen op mentale gezondheid”, zegt ze tegen Elle. “De wereld ziet jou zoals jij jezelf ziet en behandelt je zoals jij jezelf behandelt.” Ze vervolgt over haar inzet voor een mooie wereld waarin haar dochter een goede plaats vindt. “Ik wil graag helpen de druk weg te nemen die de maatschappij op mensen legt om in een bepaald hokje te passen.” Misschien bedoelt ze dat niet precies, of slechts ten dele, maar ik betrek het op binaire hokjes en transzijn.

Het interview in Elle gaat over haar feminisme, en ze wil iets duidelijk maken over het begrip. “Het is heel eenvoudig”, zegt ze. “Een feminist is iemand die gelooft in gelijke rechten voor mannen en vrouwen.” Natuurlijk kun je als man feminist zijn, vindt ze, want als je je inzet om de ongelijkheid weg te werken, dan ben je feminist. “Geloof je in gelijke rechten, dan vind ik dat het vrouwen net als mannen moet worden toegestaan hun duistere kant te laten zien, hun pijn, hun seksualiteit en hun mening.” Voor mannen moet het oké voelen, vindt Beyoncé, dat ze emoties tonen en kwetsbaarheid.

Madonna haalde destijds de universiteit. Docenten gaven er college over populaire cultuur en haar betekenis daarin. Beyoncé zal ongetwijfeld ook in academische kringen worden besproken. Er was bijvoorbeeld een debatavond in Felix Meritis, vertelt Van de Wiel. Tegen een decor van citroenen (vanwege de lemons en de lemonade). Hoe ver reikt haar invloed? Wat betekent Beyoncé voor vrouwen? Voor de beweging van zwart activisme in de VS? En voor de wereld?

beyonce-lemonade

Terug nog een laatste keer naar Lemonade. Ik heb gisterenavond het album beluisterd: koptelefoon op, teksten voor me. Zoals Van de Wiel schrijft: ‘Het lijkt een hyperintiem album (over haar relatie met Jay, zijn ontrouw, de strijd en verzoening), maar ze gebruikt die (persoonlijke) geschiedenis om een breder verhaal te vertellen over racisme en seksisme in Amerika.’ Daarvoor moet je wel ook naar de dvd kijken, want daarin krijgt dat bredere verhaal context en betekenis. Dan zie je de stappen die ze zet, zichzelf als voorbeeld. Ze laat zien welke strijd ze voert, hoe ze overwint en aan het eind van het album alles goed komt.

Als je je maar realiseert wat dat vraagt. Bijvoorbeeld als ze zingt dat ze liever beschouwd wordt als crazy, dan dat iedereen over haar heen loopt. Dat gaat over haarzelf, maar het is een boodschap naar de wereld. Vertrouw op jezelf. Don’t hurt yourself. Bevrijd jezelf. Dan begrijp je ook waarom ze het tegen Elle over de mentale gezondheid van zwarte vrouwen heeft.

Aan het eind van ‘Freedom’ doet de 90-jarige grootmoeder van Jay Z – je hoort haar stem op de cd – een verklaring. ‘I had my ups and downs, but I always had the inner strength to pull myself up’, zegt ze. ‘I was served lemons, but I made lemonade.’

De componiste Andrée Bonhomme

Leestijd: 3 minutenCelliste Doris Hochscheid en pianist Frans van Ruth speelden maandag 4 januari een sonatine die de Maastrichtse componiste Andrée Bonhomme tijdens de Tweede Wereldoorlog had geschreven. Een hoogtepunt tijdens het concert. Vooral het langzame deel was schitterend, heel sfeervol. Er stonden meer Nederlandse componisten op het programma, ook Andriessen (Hendrik) en Badings. Maar wie was Bonhomme?

Van Ruth vertelt dat Bonhomme (1905 – 1982) in het Maastrichts orkest speelde toen de oorlog uitbrak. Ook orkesten werd gevraagd een niet-Jood verklaring te tekenen en het Maastrichts orkest had daar geen probleem mee, er waren geen Joodse musici in het orkest. Ook Bonhomme niet, maar ze vond dat het niet kon. Ze raakte haar positie in het orkest kwijt omdat ze weigerde de verklaring te tekenen. Voor die verzetsdaad werd ze later koninklijk geëerd.

Ze studeerde piano, en ze was zelfs de eerste piano hoofdvakstudente aan de Maastrichtse Stedelijke Vakschool. Ze deed ook muziektheorie en begon te componeren. Ze kwam in contact met Darius Milhaud via de zangeres Vera Janacopoulos of Henri Hermans, haar docent muziektheorie en compositie. Van 1929 tot 1937 reisde zij maandelijks naar Parijs voor compositielessen van Milhaud. De Joodse familie Milhaud besloot aan de vooravond van de oorlog naar Amerika uit te wijken.

Of het klopt, weet ik niet, zegt Van Ruth, maar er is een anekdote dat tijdens zo’n compositieles de kinderen van Milhaud zachtjes de studieruimte binnenkwamen en onder de piano doken. Ze wilden zien of die juffrouw uit Nederland klompen droeg.

Haar werk is sterk Frans georiënteerd en sluit aan bij Ravel en Debussy. Een paar van mijn favoriete componisten. Van een paar generaties later, en ook Frans, is Pierre Boulez die op 5 januari is overleden. Ik houd van de spanning in zijn werk, bijvoorbeeld in Pli selon Pli, bijvoorbeeld door Barbara Hannigan, hier een stukje.
Andrée_Bonhomme
Maar terug naar Andrée Bonhomme. Ze sprak thuis Frans, was Frans georiënteerd en ze schreef veel liederen op Franse teksten, 51 in totaal. Ze componeerde ook werken voor koorbezetting, orkestwerken en een strijkkwartet. Plus de prachtige sonatine die op 4 januari in Wageningen klinkt.

Nee, er is geen muziek van haar te vinden op YouTube of Spotify. Andrée Bonhomme staat ook niet in Els Kloeks ‘1001 Vrouwen’. Er is weliswaar een Engelse wikipedia over haar, maar geen Nederlandse. Omdat ze tijdens de oorlog nauwelijks concessies wilde doen aan het nazi-regime en bijvoorbeeld geen lid van de Kultuurkamer werd, bleven uitvoeringen van haar werk beperkt tot huisconcerten. Het grootste deel van Bonhommes muziek is nog niet uitgegeven.

Maar ze krijgt tien heerlijke minuten op het podium van de aula in Wageningen, met de Pièce en forme de sonate (sonatine), haar opus 86. De tempo-aanduidingen van de twee delen zijn: lent et très expressif (1) en vif et joyeux (2). Dit stuk is wel op een cd te vinden, de cd ‘Andrée Bonhomme, een ontmoeting’ die in 2005 werd uitgebracht door de Stichting Andrée Bonhomme.

In een toelichting is daar te lezen dat het ‘pièce’ ontstond in de oorlog. De componiste wilde aanvankelijk een vierdelige sonate schrijven. De aanzet was een lamento dat ze in 1941 voor de overleden graaf d’Avou Dion had geschreven, een familielid in Frankrijk. Een jaar later schreef ze een nieuw lamento met ook een snel deel. Maar het tweedelige stuk bleef nog lang liggen. Het was wel de aanzet van het ‘Pièce en forme de Sonate’ zoals ze het stuk noemde toen ze het in juni 1947 voor het eerst uitvoerde in een radioprogramma. Die titel wordt hier bedoeld als ‘onvolledige sonate’.