Leestijd: 7 minuten

We oordelen elkaar dood. De hele dag door. We beoordelen vaak op basis van niets. Want oordeelloosheid in onze mondige maatschappij kan echt niet. Stel je voor dat je moet zeggen: ik weet het niet. Gezichtsverlies! Een lege blik als ze je vragen: wat vind jij? Kleurloos! Maar wat zegt een oordeel eigenlijk? 

Als ik turf wat ik allemaal like in een maand op sociale media, dan verbaas ik mezelf. Vage kennissen met een nieuwe baan, een uitgesproken mening over De Luizenmoeder, enthousiasme over een documentaire van Sunny Bergman, hugs van de Nieuw-Zeelandse premier Jacinda Ardern, het verdriet van een familielid, een gedicht van onze stadsdichter over het museum, onrecht dat Amnesty International tegen een Filippijnse advocaat constateert, een foto van de Women’s March, oproepen van klimaatspijbelaars of een hallucinerend mooi optreden van Fatma Said. Fijn, mooi, fantastisch!

Het gemakkelijkste oordeel van nu is zo’n like, een hartje of een traantje, een duimpje omhoog of omlaag. Maar wat zegt het? Soms raakt iets me echt, maar soms betekent het niet meer dan dat ik het opgemerkt heb. Je bent gezien! Ik weet dat je er bent! Ik treur met je mee! Ik heb je lief maar dat durf ik niet te zeggen. En daarom stuur ik je een duimpje. Want ik vind je mislukte foto best leuk. Geloof ik. Of nou ja, ik vind het leuk dat je een mislukte foto post.

I judge, therefore I am. Als variant op Descartes. Op internet kom je echter tal van tips tegen: hoe te stoppen met oordelen over anderen. Spinoza waarschuwde voor te snelle oordelen. Je oordeel is immers bijna altijd gebaseerd op gebrekkige informatie. Je wordt bijvoorbeeld boos omdat je beste vriendin je laat wachten. Ze is al een uur te laat voor je afspraak. Ze reageert zelfs niet op je appjes. Had je geweten dat ze niet kon omdat ze iemand van de verdrinkingsdood probeerde te redden, dan had je je boosheid kunnen inslikken. Wat weet je over de ander? Een slordige look, open sandalen, foute kleren, dik of dronken. Je hebt mensen al ingedeeld na twee seconden.

Oordelen is gemakkelijk, maar het maakt het leven van de ander soms heel erg moeilijk. De coming out van een transgender persoon, de puber die zichzelf zo lelijk vindt en uren in de badkamer aarzelt en moed verzamelt om de wereld tegemoet te treden, of de faalangst van mensen die het podium opstappen. ‘We concurreren met onszelf’, zegt Paul Verhaeghe, psychoanalyticus en hoogleraar in Gent. Hij komt later in dit artikel terug. Voorlopig alleen dit: minder snel of niet oordelen maakt het leven niet alleen voor jezelf prettiger, maar ook voor anderen. 

Gun anderen ‘hun reis’

Op sochicken.nl (een website van Jelle Hermus uit Delft) lees ik dat mensen vooral oordelen omdat ze zelf onzeker zijn. Dat zou kunnen, het is in elk geval een geruststelling, maar juist die snelle oordelers maken me bang. Wat vinden ze van mij?

En waarom oordelen zij zo snel? Door te oordelen, schrijft Hermus, voel je je even iets beter over jezelf. Enerzijds door af te kraken (want zelf ben je vast beter, jij weet bovendien wat de wereld nodig heeft en welke kant we uit moeten) en anderzijds door te juichen (je hebt smaak en je deelt mee in het succesje van een ander). Oordelen helpt overzicht te krijgen, maar het belemmert je ook, en maakt je deels blind. Je hoeft niet meer verder te kijken. Het maakt je ook saai, vindt Hermus, want ‘je trekt al je ervaringen door een filter in je hoofd van hoe de wereld zou moeten zijn.’ Je kruipt in je bubbel, sluit je af voor groei en ontwikkeling en alles blijft hetzelfde, je leven wordt kleurloos.

Geen mening hebben geeft niet, voert hij aan. Je kunt de wereld zien zonder direct te bedenken wat je ervan vindt. Wel fijn, maar best lastig, want je mening wordt vaak gevraagd. Ik sta versteld van straatinterviews waarbij mensen meteen een oordeel hebben op wat hen maar wordt voorgelegd. Ik zou mijn schouders ophalen en doorlopen, maar daarmee kom je niet weg.

Dat mensen van jou willen weten hoe jij erover denkt, komt volgens sochicken.nl vaak omdat ze het zelf niet weten of er dan niet over na hoeven te denken. Maar niet oordelen geeft kalmte, acceptatie en tevredenheid, en je gunt anderen ‘hun reis’. Aldus opnieuw sochicken.nl.

Gedachteloos doen wat ze je zeggen

Oordelen krijgt bij filosoof Hannah Arendt (in navolging van Kant) een hele andere behandeling. Ze schreef eerder over handelen, en vervolgens over denken, willen en inderdaad oordelen in The life of Mind. Hoewel dat laatste boek uiteindelijk alleen in schetsen bestond. Ze pleit er dan voor dat mensen hun verantwoordelijkheid nemen, hun politieke verantwoordelijkheid als burger. Kleurloosheid is voor haar juist de burger die zich daarvoor afsluit. Maar ze stelt wel eisen aan het oordelen. En aan het denken dat daaraan voorafgaat. Gedachteloosheid is kwalijk, het onvermogen tot oordelen. Zoals Eichmann in de Tweede Wereldoorlog de ambtenaar was die gedachteloos deed wat hem werd opgedragen.

Oordelen is de voor Arendt de brug van denken naar doen. Ze spreekt over een oordeelsplicht en ze veroordeelt de tendens in de maatschappij van haar tijd om niet te denken en niet te oordelen. Ze zou zeker ook niet te spreken zijn over de al te lichtvaardige oordelen die sociale media en maatschappelijke bubbels veroorzaken. Daar ligt ook gedachteloosheid onder.

Oordelen is voor Arendt het vermogen om het algemene en het particuliere met elkaar te verbinden. Het vraagt reflectie op de vraag of een gevoel van behagen of onbehagen, het vraagt verruiming van onze geest, verplaatsing in een ander en dat we onze particuliere omstandigheden buiten beschouwing laten. Pas dan is een oordeel geen vooroordeel meer. Je moet er dus wel wat voor doen om tot een oordeel te komen. Niet iets wat je kunt door gedachteloos langs de posts op je tijdlijn scrollen. 

De tips van sochicken maken je lui en misschien juist wel saai. Ze passen bij de oppervlakkigheid van vele posts op sociale media. Maar wat is erger: de saaiheid van degene die nooit oordeelt of de saaiheid van degene die dat wel doet? Als je het maar goed doet. Uiteindelijk zijn de adviezen op sochicken om niet te oordelen eigenlijk net zo goed oordelen. Er is dan sprake van een soort van catch-22.

Nog iets over referenda, want de oordeelsvorming is voor zo’n volksraadpleging vaak problematisch. Vorige week las ik dat een Zwitserse rechter een referendumuitslag ongeldig heeft verklaard omdat de kiezers slecht geïnformeerd waren. Weinig informatie, maar ik denk dat het vaak ook slechte informatie is, want de ‘informanten’ hebben belangen. En politici zijn zeker niet de meest betrouwbare informanten. Ik denk aan het referendum over de Brexit, aan het referendum over de Europese relatie met Oekraïne en misschien wel het oer-voorbeeld, de Atheense burgers die Socrates tot de gifbeker veroordeelden. Ik geloof niet dat referenda in alle gevallen een goed democratisch middel zijn.

Ik ben de ander

Terug naar Paul Verhaeghe. Ik weet niet of ik hem ergens tussen beide uitersten in kan plaatsen. Het advies om niet te oordelen en de oproep om dat juist wel te doen. Hij heeft het over het goede leven en komt dan ook bij Aristoteles, de man van het juiste midden. Niet teveel en niet te weinig.

Maar het mooiste in zijn boek vind ik de constatering dat onze identiteit grotendeels wordt ingevuld door de ander. De interacties tussen mij en de anderen maken mij tot wie ik ben, schrijft hij. ‘Onze zelfkennis en het zelf zélf, onze identiteit’ zijn het product van die interacties. Het zijn de verwachtingen van anderen en eigenlijk ook weer het idee dat ik heb van de verwachtingen van anderen die mij bepalen. Ik verhoud me daartoe, want ik identificeer me ermee of ik zet me ertegen af. “Ik ben de ander”, citeert Verhaeghe Rimbaud.

“Onze identiteit is een huis met vele kamers waarvan we er een aantal nauwelijks kennen”, schrijft Verhaeghe. Ik weet niet of deze zin in dit essay past, maar het is erg mooi geformuleerd. Net als zijn beschrijving van het toneelstuk Rhinocéros (waarbij mensen in neushoorns veranderen en dat proberen tegen te houden tot de meerderheid neushoorn is en iedereen er naar verlangt om neushoorn te worden) en de film Invasion of the Body Snatchers. In die film worden de geesten van de mensen in het dorp geleidelijk overgenomen of de lichamen worden ingenomen. Oordeel zelf of dit past in een essay over het actuele oordelen in onze oordeelmaatschappij.   

Concurreren met jezelf

Wat zeker past is de constatering dat we tegenwoordig alles beoordelen. Je kunt zelf beoordelen of de panty’s van de Hema lekker zitten, of het nieuwe boek van Buwalda zoveel sterren verdient en of de Airbnb-verhuurder het huis op orde heeft. Oordelen die blijkbaar zeer worden gewaardeerd, maar vooral aan moeten zetten tot consumptie. Dit oordelen, of misschien beter: beoordelen, is echt alleen daarvoor bedoeld, om anderen te bewegen. Aanbieders van producten en diensten stellen mijn waardering zeer op prijs omdat anderen dan eerder geneigd zijn in de kwaliteit van hun producten en diensten te geloven. 

Wil je een nieuwe auto, zoek je een app voor wijnbeoordeling, vraag je je af naar welke kapper je het beste kunt gaan, dan kun kijk je naar beoordelingen op internet. Zelfs mensen worden daar beoordeeld, en het cijfer dat je krijgt, kan bepalend zijn voor je toegang tot een huurauto of een appartement. Een aanbieder van producten of diensten wil wel een beetje een betrouwbare klant, geen wanbetaler of sloddervos.

Hoever zal dat gaan? Want straks val je in een duurdere verzekeringsklasse omdat je sportieve resultaten onder de maat zijn. Je kunt niet op reis naar Amerika omdat je als een risico wordt beschouwd. Onze oordeelmaatschappij kijkt niet naar wie jij bent, maar naar de scores die je laat zien. Je krijgt korting met een hogere rating en het leven (nou ja, de verkoop van je producten en diensten) wordt wel erg lastig als je te laag scoort..

Er is dan steeds die dreiging. Wat als ik niet aan de verwachtingen voldoe, waar blijf ik? Kotst de buurt me uit, moet ik weg bij de club, kom ik alleen te staan, gaat de klas me pesten, kom ik ooit in de hemel? Ben ik zelf de oorzaak? Nee, zegt Verhaeghe, nooit. Het is de ander. En wanneer wordt die onterechte schuld en de schaamte voor al je zogenaamde onvolkomenheden in de ogen van de ander stress? “Het nieuwe mensbeeld is dat van perfectie”, vertelde Verhaeghe NRC. Waar we vroeger met anderen concurreerden, doen we dat nu met onszelf. “Het is uitputtend. Van je eigen schaduw kun je niet winnen.”

Alles is een te beoordelen prestatie, zelfs je vakantie. Gevolg is dat het erg moeilijk wordt om anderen toe te laten, denkt Verhaeghe. “Intimiteit”, (zo heet het boek van Verhaeghe) “wordt zeer moeilijk als elk ander een potentiële rechter is.”

Zijn oplossing is niet zozeer het oordelen te laten vallen en je oren dicht te stoppen, maar je zelfkennis te vergroten. Een gebrekkige zelfkennis maakt je gevoelig voor oordelen van anderen, maar ken je jezelf, dan kun je je daartegen wapenen. Die zelfkennis verkrijg je niet zozeer door rationeel te werk te gaan, re-search -maar vooral ook emotioneel, en bij jezelf – me-search. Aldus Verhaeghe. Wat zegt je lichaam? Een betere relatie met je lichaam, niet gebaseerd op schaamte of de overtuiging dat we niet mooi of gezond genoeg zijn, helpt je om je beter te voelen. En, stelt Verhaeghe, een betere relatie met jezelf is voorwaarde voor een betere relatie met anderen.