Hoe zou Spinoza denken over de wereld van vandaag? Misschien zou hij wel vinden dat we tijden van verduistering beleven in plaats van verlichting. Ik ben deze maand helemaal in Spinoza. Boeken gelezen, met Spinozakenner Miriam van Reijen gesproken, hoorcolleges beluisterd, zijn Ethica opengeslagen en nagedacht over wat hij nu eigenlijk zei.

Vijf keer Spinoza

1. Benedictus

Benedictus, daar houd ik het op, niet Baruch. Natuurlijk, Spinoza’s vader was een sefardische jood, gevlucht uit Portugal. En hij was joods opgevoed, maar in 1656 werd hij, 24 jaar oud, uitgestoten uit de joodse gemeenschap. Hij gebruikte daarna zelf zijn Latijnse naam Benedictus. Over zijn leven staat weinig vast, zijn biografie is snel verteld. Maar de jaren van zijn leven (1632 tot 1677) waren hectisch. Rembrandt en Vermeer maakten hun schilderijen en na het einde van de oorlog met Spanje in 1648 ontstond er een tweestrijd tussen prins- en staatsgezinden. Moest Willem II het land besturen of moest Nederland een republiek worden? Het was de tijd dat in Nederland de VOC ontstond, een grote handelsorganisatie die grote rijkdommen uit de koloniën haalde, en in Den Haag werd een politieke moord gepleegd. Misschien wel de eerste van de geschiedenis. Het waren ook de beginjaren van de Verlichting. Spinoza deed het licht aan. Benedictus.

2. Vrije wil is een illusie

Dat Spinoza het bestaan van de vrije wil ontkent, ligt voor veel mensen lastig. Maar de meeste neurowetenschappers herkennen het wel. Als je meer over de werking van de hersenen zou weten, kun je gedrag voorspellen, verwachten ze. Ze zijn het vaak ook wel eens met Spinoza dat je geen onderscheid moet maken tussen lichaam en geest. Alles is één. Dat alles dan een oorzaak heeft, zoals Spinoza stelde, willen veel mensen nog wel aannemen, maar dat dit betekent dat je keuzes helemaal niet zo vrij zijn, ligt moeilijk. Het lijkt of je mensen daarmee iets van hun vrijheid afneemt. Vrije wil en vrije keuze staan in onze geïndividualiseerde samenleving immers in groot aanzien. Niemand hoeft voor ons te kiezen, dat doen we zelf wel. Dat idee. Op school kiezen we wat we wanneer willen leren, we kiezen zelf op wie we verliefd worden en niemand heeft het recht om mijn leven te sturen. Maar je keuzes blijken achteraf helemaal niet zo verrassend, want je koos wat jij op het moment van ‘keuze’ goed of het beste vond. Jouw ideeën over ‘goed’ en ‘het beste’ komen niet zomaar uit de lucht vallen.

3. God zit in alles

Ik ben niet gelovig, maar het godsbeeld van Spinoza vind ik prachtig. Hij ontdeed God van alles wat we hem als mensen toegedacht hadden. God is oneindig, dat bleef zo bij Spinoza, maar hij is geen persoon op een zetel in de hemel die luistert naar jouw gebeden en dan ingrijpt. Dat kan helemaal niet, volgens Spinoza. Luisteren naar jouw gebed en ingrijpen in de loop der dingen zou betekenen dat God ingrijpt in de wetten van oorzaak en gevolg, de wetten van de natuur. Onzin. Net zoals wonderen onzinnig zijn. Je begrijpt niet wat er gebeurt omdat je de oorzaak niet kent. En goed en kwaad hebben niets met God te maken, maar alles met opvattingen van mensen. Het godsbeeld van Spinoza leidt verder tot bescheidenheid. Je bent als mens niet het centrum van het universum, degene waar het allemaal om draait en waar zelfs God naar zou luisteren, maar slechts een manifestatie van de oneindige natuur. De vraag of Spinoza nu atheïst was of niet, vind ik niet zo interessant. Ik denk dat ieder van de partijen in deze discussie hem graag in zijn of haar kamp wil trekken. Dat was vroeger wel anders. Omdat met name kerk en predikanten veronderstelden dat de ideeën van Spinoza tot afvalligheid zouden leiden, waren zijn boeken tweehonderd jaar lang verboden.

4. Beter leven

Er zit iets therapeutisch in Spinoza’s filosofie, iets van levenskunst. Voor Spinoza ging het uiteindelijk om gelukkig worden. Geluk is niet te vinden in roem of rijkdom, maar eerder in eenvoud. En in inzicht of kennis van hoe het werkt in de wereld. Spinoza begrijpen en navolgen betekent ook dat je negatieve emoties kunt plaatsen. Verdriet, woede, blijdschap, angst of afkeer. Die hebben allemaal net als alles in de wereld oorzaken. Als je begrijpt waar ze vandaan komen, hoef je niet zo te lijden onder de negatieve emoties (boosheid, jaloezie). Dat geeft rust. Je wordt ook een prettiger mens voor anderen en eigenlijk, verwacht Spinoza, wordt het dan gewoon beter in de wereld. De aanpak van Spinoza lijkt wel wat op de rationeel-emotieve therapie.

Beeld van Nicolas Dings in Amsterdam (foto: ton van den born)

5. Totale tolerantie

Vrijheid van denken en spreken was voor Spinoza zelf nog best lastig, want zijn ideeën waren controversieel. Maar wil je een stabiele staat, dan mag je niemand de mond snoeren, vond hij. Democratie is de best mogelijke garantie dat mensen elkaar niet gaan gebruiken. Spinoza maakte zich ernstige zorgen over de bedreiging voor de liberale geest van zijn tijd en over het te grote gezag van de predikanten. Zijn boek de Tractatus Theologico-Politicus, even tussendoor geschreven terwijl hij met zijn hoofdwerk de Ethica bezig was, is dan ook uit nood geboren. De boodschap was vooral dat je politiek en godsdienst moest scheiden en dat de Bijbel, die door mensen geschreven was, niet onfeilbaar was. Een staat moet gebaseerd zijn op rationele en seculiere principes. Leg dat maar eens naast het kalifaat.

Ter afsluiting

Spinoza zou zich misschien ook niet enorm verbazen als hij nu in de wereld zou rondlopen. Hij had een goed inzicht in de aard van de mens. Spinoza’s oplossing is een goede opvoeding. Dat is de weg die leidt tot een gelukkiger leven. Maar het gaat vaak fout omdat kinderen worden opgevoed met vooroordelen en onredelijke normen, ze worden bang gemaakt en er wordt voor hen nagedacht in plaats van dat gestimuleerd wordt dat ze zelf leren nadenken. Het licht gaat pas weer aan met een goede opvoeding, goede boeken en goed onderwijs.