‘Can humans ever understand how animals think?’ Die vraag stond boven een artikel in The Guardian van 30 mei 2023. Wat ook het antwoord is, ik ben anders gaan denken over niet-menselijke dieren in de afgelopen jaren. Na Frans de Waal en Eva Meijer en ook na meer idee over hoe gebrekkig wij mensen eigenlijk denken. En hoe gemakkelijk we er bijvoorbeeld maar van uitgaan dat dieren geen zelfbewustzijn, rechten of taal hebben.
De vraag naar de positie van dieren is actueel als je bijvoorbeeld nadenkt over klimaatverandering, extinctie en over de landbouw van de toekomst. Het is ‘filosofie van nu’. Want ik vraag me af: hoe moeten wij ons – en ik mijzelf – gedragen tegenover die dieren? En tegenover natuur, tegenover de klimaatcrisis, technologische ontwikkeling en ook tegenover onszelf (of tegenover mijzelf)?
Misschien hoopte ik dat de zomercursus, 7 tot 11 augustus 2023 bij de Internationale School voor Wijsbegeerte (ISVW), me daar iets over zou leren. Op een landgoed in Leusden waar ik elke ochtendwandeling wel een paar reeën zag. En zij mij.
Loodgieten
Al op de eerste dag leerde ik in elk geval de naam van een filosofe kennen, namelijk Mary Midgley. Ze dacht in haar lange leven, van 1919 tot 2018, bijvoorbeeld over dierenrechten en over feminisme. En ze vergeleek filosofie met loodgieten. Je merkt pas dat er iets fout gaat als het begint te stinken, zei ze. Of met andere woorden: onze denkbeelden die vaak verborgen zijn, ook voor onszelf, komen bijvoorbeeld door een gebeurtenis of een confrontatie aan de oppervlakte.
Een ander punt is dat je altijd gesitueerd bent. Bijvoorbeeld door waar je in het leven staat, wie je bent, met wie en hoe. Het beïnvloedt bijvoorbeeld zeer hoe je denkt als je onder de armoedegrens leeft, moet vluchten voor oorlog, een zwarte vrouw bent of als je zeven vinkjes hebt.
Je kunt jezelf ook makkelijk voor de gek houden. Zo denk je misschien dat je zo tolerant bent, naar ras, gender, cultuur of afkomst. Maar onze denkbeelden (die vaak nog verborgen zijn) zijn misschien helemaal niet zo open en vrij.
En dan, ga ik echt anders denken als mijn denkbeelden uitgedaagd worden? Hoe vastgeroest zijn mijn vastgeroeste meningen?
Disclaimers
Epistemische arrogantie, zegt filosofe Ruth Kleczewski, een van de inleiders in Leusden. Die arrogantie kan tot gevolg hebben dat bijvoorbeeld racistische vooroordelen blinde vlekken worden omdat ze nooit worden uitgedaagd. Of erger nog: dat je niet erkent dat je ze hebt. Een ander probleem is epistemische luiheid: een gebrek aan nieuwsgierigheid. Een houding van: daar wil ik niet over nadenken. Of epistemische kortzichtigheid: dat je je afsluit voor de uitdaging van je gedachten op een bepaald terrein.
Dit zou je kunnen zien als een soort van disclaimers aan het begin van de week. Te vermijden valkuilen. Inzet voor mij is een open houding terwijl mijn denkbeelden over actuele kwesties naar de oppervlakte worden gehaald. Filosofisch loodgieten, om met Midgley te spreken.
Boekenkast
Er is ook een andere kant. Je kunt misschien niet makkelijk in jezelf kijken naar wat jou allemaal beïnvloedt, maar je kunt wel een positie van epistemische twijfel en bescheidenheid innemen . Sta open voor observaties van anderen! Check je motivatie en erken je eigenbelang! Dat wil zeggen: waarom denk je eigenlijk zoals je denkt?
En check ook je boekenkast! Waarom dat laatste? Wel, omdat je misschien de neiging hebt gehad om een eenzijdig perspectief te ontwikkelen. Staan er bijvoorbeeld wel genoeg vrouwen op de plank, genoeg zwarte mensen of andere culturen?
Het ging in de filosofieweek – met moderator Martha Claeys aan het stuur – verder over artificial intelligence en hoe ver je daarin kunt gaan. Het ging over werk, betekenisvol of bullshit job. De morele grenzen van klimaatactivisme werden besproken en die van het terughalen van uitgestorven diersoorten.
Cancelcultuur
Filosoof Suzanne Roes had een lezing over een ander actueel dilemma: ‘De politiek van vruchtbaarheid’. Want, zei ze, steeds meer mensen willen geen kinderen, bijvoorbeeld uit klimaatoverwegingen. Maar als jonge vrouwen een arts om sterilisatie vragen, wordt hun verzoek vaak afgewezen. Probleem is dat wat een persoonlijke afweging zou moeten zijn al snel politiek wordt. Zo werden transgender personen die in transitie wilden wel gesteriliseerd.
Op de laatste dag ging het over cancelcultuur en de rol van sociale media daarin. Cancelcultuur kun je volgens filosofe Jenny Janssens zien als een vorm van informeel, niet-juridisch en sociaal straffen.
Daarmee loop je tegen vele problemen op. Wat is proportioneel en gerechtvaardigd en wanneer is iemand voldoende aan de schandpaal gezet? Het is vooral ook problematisch omdat het over vergelding gaat vanuit een motief van moral grandstanding: ‘kijk mij eens, ik sta aan de goede kant!’ Het polariseert. Je raakt dan misschien een zondebok, maar niet het probleem.
Wat dan wel, volgens Janssens? Je kunt beter van ‘sociaal straffen’ overgaan naar ‘herverdelen van aandacht’. Luister bijvoorbeeld naar trans vrouwen in plaats van een transfobe schrijfster!
Vrouwelijke filosofen
Ja, veel jonge vrouwelijke filosofen die deze week allerlei gereedschap aanreikten om te gaan ‘loodgieten’ in mijn vastgeroeste denkbeelden. En in mijn boekenkast heb ik nu behalve Martha Claeys met haar boek over Trots ook ‘Het Kwartet’ staan. Een van de leden van dat kwartet, vrouwen die volgens de auteurs de filosofie in Engeland tijdens de Tweede Wereldoorlog tot leven wekten, is Mary Midgley.