De Danish girl is een prachtig kostuumdrama over Lili Elbe. De film laat vooral zien hoe het voelt voor partner Gerda als Lili steeds meer Lili wordt.

De scene waarin Einar met de kousen en jurk van een operazangeres poseert voor Gerda is een sleutelscene. “Kijk nou eens”, roept de operazangeres als ze plots binnenkomt en de wegdromende Einar ziet. “We noemen je Lili”, plaagt ze als ze een boeket lelies in zijn handen drukt. Het is een geladen scene, een keerpunt. Want vanaf dat moment laat Einar Lili toe in zijn huwelijksleven.

De sfeer, de kostuums, de emoties. Mij raakte het diep. Ik was onder de indruk van de prachtige vertolking van Eddie Redmayne (Einar en Lili) en van Alicia Vikander (Gerda). Op het moment dat ik de bioscoop verliet, wist ik zeker. Het jaar is nog jong, maar dit is de beste film van 2016. Het verbaasde me dat waarderingen voor de film niet hoger waren. Een deel van de transwereld had bedenkingen en veel deskundige filmrecensenten hebben allerlei argumenten om de film met twee of hooguit drie sterren te belonen.

In de film is Lili de eerste trans die een operatie ondergaat. Dat gebeurt in Dresden in 1931. Lili, een kunstschilder, is dan 48. Ze is getrouwd, als Einar, met Gerda. Gerda illustreerde boeken en modetijdschriften, in de film is ze vooral portretschilder en krijgt ze succes zodra Lili haar muze wordt.

Interseksueel

Misschien was Lili niet trans-, maar eerder interseksueel. Die suggestie zit niet in de film. Ik ben nu halverwege in het boek van David Ebershoff en lees er ook daar niet over. Het boek is een gefictionaliseerde biografie. Het is een roman op basis van het dagboek van Lili Elbe – Elbe is de naam van de rivier in Dresden waar de vrouwenkliniek ligt waar Lili haar transitieoperaties had – dat Ebershoff gevonden zou hebben. En de film is weer gebaseerd op het boek.

Interseksueel, dat wil zeggen dat een lichaam zowel mannelijke als vrouwelijke eigenschappen heeft, bijvoorbeeld in samenstelling van chromosomen, geslachtskenmerken en hormonen. Lili had mogelijk het syndroom van Klinefelter, maar Klinefelter beschreef dit pas jaren nadat Lili overleden was. Bij Klinefelter heeft een man een X-chromosoom teveel. Ze zijn onvruchtbaar en hebben vaak weinig testosteron en borstvorming. Bij Lili zouden volgens een arts in Dresden rudimentaire eierstokken zijn opgemerkt. De meeste mensen met XXY identificeren zich als mannelijk, maar de diagnose wordt vaak niet gesteld omdat het syndroom relatief onbekend is.

Einar leefde in elk geval steeds meer als Lili. Gerda zei soms tegen Einar: “kan Lily vanavond niet komen?” Lili ging af en toe ook de straat op. Wandelen, naar de markt of een afspraakje met een vriend die haar bewonderde als vrouw. Ze deed dat aanvankelijk onopgemerkt. Alleen intieme vrienden wisten dat zij transseksueel was. Ook dat zit mooi in de film, waar Einar weer contact krijgt met Hans, een jeugdvriend, en zijn eerste liefde als Lili. Ze ontvluchten het conservatieve Kopenhagen, maar in boek en film wordt gesuggereerd dat ze vluchten voor artsen die Lili willen behandelen voor gekte of schizofrenie. Ze gaan in Parijs wonen omdat ze hun leven daar probleemloos kunnen leiden. Lili als vrouw en Gerda als lesbienne.

Dan volgen de operaties. Niet twee zoals in de film, maar wel vijf over een periode van ongeveer twee jaar. Na uitgebreid psychologisch onderzoek door seksuoloog Magnus Hirschfeld, autoriteit op het gebied van homoseksualiteit en transseksualiteit in Berlijn voordat hij de wijk nam voor de nazi’s, gaat Lili naar Dresden. Daar worden testikels verwijderd, eierstokken getransplanteerd, de penis verwijderd en een vagina en baarmoeder geconstrueerd. Dat laatste gaat niet goed.

Ook op een ander gebied zijn er problemen, want de koning van Denemarken verklaart het huwelijk nietig. Lili krijgt een nieuw paspoort met haar nieuwe naam en geslacht. Voor korte tijd, want ze overlijdt in september 1931 in Dresden. Gerda hertrouwt na Lili’s dood, scheidt weer en overlijdt in 1940. In de film is het haar liefde die tot tranen ontroert.

Sjaal

Het bezwaar van op zijn minst een deel van de transgemeenschap is dat een cisgender man de rol van een transvrouw speelt. Kan een cisgender man (cisgender omdat hij nooit heeft ervaren wat het voelt als je lichaam niet in overeenstemming is met je ervaren geslacht) zich wel inleven? En je laat een man toch niet de rol van een vrouw spelen?

Ik vind het discutabel. Vergelijkbaar misschien met de vraag: kun je over de gevaren van treinsurfen schrijven als je dat zelf nooit hebt gedaan, kun je over autisme schrijven als je geen autist bent, kan een man een psychologische roman schrijven met een vrouw als hoofdpersoon? Ik begrijp het bezwaar wel, maar ik vind het niet zo’n probleem. Goed inleven en overtuigend neerzetten, dat is wat een goede acteur doet. En dat doet Redmayne. Bovendien heeft hij zich laten bijstaan door een transvrouw, de regisseuse Lana Wachowski.

De recensenten vinden dat de film teveel uitpakt. Teveel uiterlijke schijn. Volgens The Guardian is de film te gelikt, te weelderig. “Style but little substance”, schrijft de Independent. En, “wat een mooie vrouw is acteur Eddie Redmayne!”, schrijft Dana Linssen. Maar, merkt ze op in haar recensie in NRC: “The Danish Girl wekt de indruk dat het transgenderisme van Lili Elbe vooral een uiterlijke zaak was, terwijl het in werkelijkheid zoveel gecompliceerder was.”

Misschien heeft het allemaal met verwachtingen te maken. Dit zou de transfilm worden die alle eerdere transfilms zou overtreffen. Maar het is vooral een liefdesverhaal, de liefde tussen Gerda en Einar of Lili, gezien vanuit Gerda. Zij heeft er duidelijk veel moeite mee om afscheid te nemen van Einar. Mooie scène als ze Lili vraagt om Einar te halen, “nu direct, want ik heb mijn man nodig.” Ze toont daarin het rouwproces dat partners van transseksuelen doorlopen zodra die in transitie gaan.

Ik citeer een stukje uit een recensie van Dennis De Roover op Zizo.online waar de vraag of de liefde de transitie overleeft, als kernvraag wordt beschouwd. “De onrust over de vraag of er nog ruimte is voor intimiteit na de transitie en of de transitie het  eindpunt van de relatie betekent, worden zeer menselijk en overtuigend overgebracht”, schrijft De Roover. Het antwoord of de liefde overwint ligt volgens hem besloten in de slotscène aan de Deense kust waarin Gerda Lili’s sjaal in de wind dreigt te verliezen.

Toevoeging (5 februari): Mooi boek. Lili is daarin interseksueel.